Tijdens mijn studie filosofie heb ik toch vooral geleerd over dode filosofen. Nog levende filosofen kwamen amper aan bod, en als er al over gesproken werd, dan ging het vaak over filosofie voor het grote publiek en daar werd dan met een zeker dedain tegenaan gekeken. Eenmaal afgestudeerd had ik dus geen al te hoge pet op van de filosofie vandaag de dag, maar vorig jaar ben ik toch begonnen met het lezen van winnaars van de Socratesbeker, de prijs voor het beste Nederlandstalige filosofieboek van het jaar. Dit jaar viel die eer te beurt aan Martha Claeys, die met Trots: De Filosofie van een Emotie een zeer toegankelijk boek schreef dat toch ook diep gaat en uitnodigt tot kritische (zelf)reflectie.
Dat er bij ons allemaal al onbewust een definitie van trots in ons brein verankerd ligt, blijkt duidelijk in hoe we het woord ‘trots’ hanteren in het dagelijks leven. Er is gepaste en ongepaste trots en we krijgen wel eens te horen dat we best trots mogen zijn op wat we hebben gepresteerd of wie we zijn, of dat we juist iets hebben gedaan waar we absoluut niet trots op hoeven zijn. Wanneer we het woord gebruiken hangt er in ieder geval altijd een flink waardeoordeel aan vast. Het is daarom zeer interessant om deze term ontleed en onderzocht te zien worden.
Drie soorten trots
Claeys trekt het begrip ‘trots’ uiteen en maakt een onderscheid tussen drie verschillende soorten trots die alle drie een andere bron kennen. De eerste vorm van trots komt voort uit zelfwaardering, de tweede komt voort uit zelfrespect en de derde en laatste vindt zijn oorsprong in zelfliefde.
Bij zelfwaardering gaat het vooral om kwaliteiten die langs een meetlat gelegd kunnen worden en die vergeleken kunnen worden met de kwaliteiten van anderen. Een chefkok kan en mag trots zijn op zijn kookkunsten, omdat hij dit beter kan dan anderen. Een topsporter kan en mag trots zijn op zijn gouden medaille omdat hij al zijn concurrenten heeft verslagen. Het is dit soort trots waar we het vaak over hebben in ons dagelijks taalgebruik.
Zelfrespect en zelfliefde
Trots gegrond in zelfrespect gaat vooral over gemarginaliseerde groepen die zich beroepen op hun intrinsieke menselijke waarde om zo te strijden voor gelijkheid. Pride-dagen en -weken zijn hier een zichtbaar voorbeeld van, waarbij deelnemers eigenlijk zeggen: ik zie er misschien anders uit en ik wijk af van de norm, maar ik ben nog steeds een mens dat gehoord, gezien en gerespecteerd mag en moet worden. Deze trots is vooral gegrond in de overtuiging dat jij dezelfde behandeling verdient als andere mensen.
De laatste vorm van trots is gebaseerd op zelfliefde, volgens Claeys een vorm van trots die vaak vergeten is in de literatuur over dit begrip. Het is misschien wel de belangrijkste vorm van trots, omdat ze bepalend is voor hoe je in het leven staat, hoe je je verhoudt tot anderen en hoe je handelt. Het gaat hier niet om een arrogante, zelfingenomen vorm van zelfliefde, maar om het kritisch onderzoeken van jezelf, om het bepalen van wie je bent zodat je op een adequate manier met mensen en dingen om kunt gaan. Dit soort trots is vaak over het hoofd gezien, maar het is schadelijk voor mens en omgeving wanneer dit soort trots afwezig is.
Uitdagen
Met een zeer vloeiende pen weet Claeys deze onderscheiden te verhelderen en de lezer mee te nemen in haar onderzoek. Ze gebruikt hierbij ook veelvuldig de werken van andere denkers, maar weet deze ideeën zo te incorporeren dat een heel fijn leesbare en gestroomlijnde tekst ontstaat. Het taalgebruik van Claeys is bedrieglijk eenvoudig; ook leken in de filosofie zullen geen moeite hebben de ideeën van Claeys te volgen, maar ondertussen voelt het constant aan alsof er echt iets op het spel staat en werpt ze vele balletjes op die de lezer uitdagen tot kritisch (zelf)onderzoek.
Op inhoudelijk vlak kon ik een heel eind met Claeys meegaan. Haar analyse van zelfwaardering en de gevaren van dit soort trots (hiërarchisch denken, te competitief), daar is eigenlijk geen speld tussen te krijgen. Ook schrijft ze erg mooie dingen over zelfliefde, waarbij de volgende opmerking zeer raak was: “Ook omdat we pas echt naar een ander kunnen kijken als we de tijd hebben genomen om met onszelf in het reine te komen. Zolang we dat niet doen, zien we de ander onvermijdelijk door de lens van onze angsten, dromen verlangens en fantasieën van ons dikke ego.” We kunnen de ander pas zien voor wie die is als we onszelf kunnen zien voor wie we zijn, inclusief al onze onhebbelijkheden en rare patronen.
Gepaste en ongepaste trots
Waar voor mij de schoen een beetje wringt, is op het vlak van zelfrespect. Claeys is erg ‘woke’ in haar voorbeelden en ideeën over zelfrespect, en daarmee trapt ze toch een beetje in de val van zwart-wit-denken. Ze zet gemarginaliseerde groepen die protesteren tegen ongelijkheid tegenover Anders Breivik die vanuit white pride handelde en 77 jonge mensen vermoordde.
Uit deze voorbeelden volgen bepaalde voorwaarden voor gepast zelfrespect, zoals de voorwaarde dat politieke bewegingen meer gelijkheid in de wereld teweeg moeten brengen. Intuïtief is het inderdaad correct om te stellen dat op basis van die voorwaarden gemarginaliseerde groepen alle recht hebben om zich te beroepen op hun zelfrespect en trots, en dat de white pride van Breivik een ongepast soort trots is.
Weerbarstig
Maar tussen mensen die strijden voor gelijke rechten en terrorist Anders Breivik zit nog een hele wereld van ideeën die op ontelbare manieren gestalte krijgen in miljarden mensen. De voorwaarden die Claeys stelt zijn makkelijk toepasbaar op extremen, maar de meesten van ons bevinden zich toch in het grijze gebied waarbij het niet meer zo makkelijk is om zomaar even te bepalen of iemands trots of gevoel voor zelfrespect wel gepast is. De werkelijkheid en de menselijke natuur zijn simpelweg te weerbarstig om aan de hand van een lijstje voorwaarden te bepalen of iemands trots gepast is of niet.
En daar komt nog bij: wie gaat er bepalen wanneer er sprake is van gepaste trots? De maatstaven die Claeys noemt zijn gedacht vanuit een links kader en daarmee niet geheel objectief. Morele superioriteit en mensen veroordelen op één onwelgevallige uitspraak of gedachte (terwijl iemand zoveel meer is dan dat ene idee) zijn gevaren die op de loer liggen.
Eenzijdig
Er is op zich niks mis met het linkse kader van waaruit Claeys denkt, maar Trots: De Filosofie van een Emotie voelt daarmee wel wat eenzijdig aan. Claeys’ onderzoek naar trots lijkt uiteindelijk vooral een middel om een politiek en maatschappelijk standpunt in te nemen, en dat vind ik filosofisch gezien net wat minder interessant dan een begrip dat vanaf alle mogelijke gezichtspunten en zonder waardeoordeel onderzocht wordt.
Dat neemt niet weg dat dit werk echt geweldig geschreven is en dat ik me kan voorstellen dat het verschillende soorten lezers (filosoof versus niet-filosoof, links versus rechts, jong versus oud) weet te prikkelen. Als je het dan hebt over een filosofisch werk dat een groter publiek zou kunnen aantrekken, dan is dit het wel, en dat verdient zeker bewondering. En getuige dit weer veel te lange stuk vond ik er als afgestudeerd filosoof in ieder geval ook genoeg uitdaging en plezier in. (Afsluiten met het feit dat Claeys trots mag zijn op dit werk is te makkelijk denk ik hè?)