Zo’n twaalf jaar geleden las ik Slaughterhouse-Five (1969), mijn onvergetelijke kennismaking met Kurt Vonnegut. Die roman gaat over het bombardement op Dresden, dat Vonnegut zelf meemaakte als krijgsgevangene. Wat me zo aansprak aan het verhaal is hoe de auteur wilde sci-fi-elementen en bijzonder komische passages in dit oorlogsverhaal verwerkt zonder dat het verhaal aan ernst inboet. Nee, het is juist in deze verhalende stijl dat het oorlogstrauma heel erg invoelbaar gemaakt wordt voor de lezer. Tien jaar voordat Slaughterhouse-Five verscheen, schreef Vonnegut The Sirens of Titan, een eveneens wild en prikkelend science-fiction-verhaal waarin alles wat Vonneguts verhalen bijzonder maakt samenkomt.
Het verhaal speelt zich af in de 22e eeuw, waar hoofdkarakter Malachi Constant met veel geluk de rijkste man ter aarde is geworden. Hij ontmoet Winston Niles Rumfoord die in de toekomst kan kijken en die vertelt dat Constant zijn leven zal spenderen op verschillende planeten, waarbij hij veel stoere avonturen zal meemaken en waarbij hij uiteindelijk zielsgelukkig zal zijn als hij op Titan eindigt tussen de mooiste vrouwen van het hele zonnestelsel. Rumfoords voorspellingen blijken allemaal uit te komen, maar het levenspad dat Constant bewandelt is toch een stuk minder rooskleurig dan Rumfoord voorgesteld had.
Mensonterend
We volgen als lezer die avonturen van Constant, die niet zozeer stoer, maar eerder mensonterend zijn. Wanneer hij op Mars is waar een oorlog tussen Mars en Aarde voorbereid wordt, is er eigenlijk niets meer van Constants menselijkheid over. Hij blijft zoeken naar warmte, liefde en betekenis, maar iedere poging strandt weer in het ziekenhuis waar zijn geheugen opnieuw gewist wordt. Warmte, liefde en betekenis, dat kan men niet gebruiken in een interplanetaire oorlog.
Malachi Constant is in deze roman simpelweg een speelbal van externe krachten. Hij heeft geen enkele controle over zijn lot, geen enkele zeggenschap of regie over zijn eigen leven. Later in het verhaal blijkt dat dat voor de gehele mensheid geldt, en dat alles wat er op aarde gebeurt en is gebeurd noodzakelijk is (geweest) om een ander, volledig willekeurig doel te bereiken. Het belangrijkste thema van deze roman is dan ook de zinloosheid van het menselijk bestaan. Er is geen hogere, externe macht buiten ons om die ons leven betekenis geeft.
Hoger doel
Maar toch zijn we geneigd om buiten onszelf naar betekenis te blijven zoeken. We geloven dat de nare dingen die ons overkomen een hoger doel hebben, dat ons lijden een functie heeft. Bovendien denken we dat hoe meer we te weten komen over de wereld om ons heen, hoe beter we snappen waarom we eigenlijk op aarde zijn.
Dat is voor de personages in The Sirens of Titan niet anders. De eerste zinnen van de roman zijn veelzeggend: “Everyone now knows how to find the meaning of life within himself. But mankind wasn’t always so lucky. […] Mankind, ignorant of the truths that lie within every human being, looked outward – pushed ever outward. What mankind hoped to learn in its outward push was who was actually in charge of all creation, and what all creation was all about.”
Kritiek
Deze roman is daarmee tevens een kritiek op de moderne manier van leven, waarbij we onze blik te veel op de buitenwereld en te weinig op onze binnenwereld hebben gericht. Uit de toekomstvisie die Vonnegut in dit verhaal schetst blijken grote zorgen, zorgen dat deze levenshouding ertoe gaat leiden dat de werkelijkheid nog veel groteskere vormen gaat aannemen dan in onze tijd, en dat ons lijden nog vele malen groter gaat worden dan nu het geval is.
Malachi Constant komt na al zijn omzwervingen uiteindelijk tot het besef dat de zin van het leven een stuk dichterbij ligt dan hij en alle anderen altijd dachten. Wat dat betreft heeft dit bij vlagen verdrietige boek toch best een positief einde. En afgaande op de eerste zin van het boek komt er dus ooit een tijd dat we gaan begrijpen dat de betekenis van het leven in onszelf ligt. In de duisternis die dit boek is wordt dus af en toe een klein lichtpuntje zichtbaar.
Beroeren
The Sirens of Titan is een op en top menselijk verhaal dat me wist te beroeren, en dat is knap, aangezien het verhaal gesitueerd is in bizarre werelden waar we ons nauwelijks een voorstelling bij kunnen maken. Natuurlijk is de zwarte humor ook weer ruimschoots aanwezig. Het maakt dit tot een wonderlijk boek, waarbij je van de ene in de andere emotie valt en waarbij de bijzondere wendingen elkaar in rap tempo opvolgen.
Deze roman heeft alles wat ik ook zo goed vond aan Slaughterhouse-Five, en waar ik überhaupt van houd binnen de literatuur: een grenzeloze creativiteit, karrenvrachten zwarte humor, meeslepende en ontroerende avonturen en duidelijke ideeën over de menselijke conditie. Helemaal in mijn straatje dus. Volgens de kenners liggen er nog wat Vonnegut-parels op me te wachten. Voornemen: om daar niet weer twaalf jaar tussen te laten zitten.