Nadat ik het geweldige Congo. Een Geschiedenis van David van Reybrouck las, besloot ik voor mezelf dat ik meer over geschiedenis wilde lezen en dat ik daarom de winnaars van de Libris Geschiedenis Prijs in de gaten zou gaan houden. Het Kleedje voor Hitler: Een Familiegeschiedenis van Bas von Benda-Beckmann won afgelopen jaar die prijs voor het beste Nederlandstalige geschiedenisboek en wow, wat een boek was dit. Door dit boek kwam ik erachter dat ik eigenlijk maar heel erg weinig over de Tweede Wereldoorlog wist.
Tijdens het opgroeien van Von Benda-Beckmann hoorde de schrijver vage verhalen over de familie van vaders kant. Sommigen zouden ‘fout’ in de oorlog zijn geweest en een oudtante was getrouwd met een hoge generaal in het Duitse leger die later de doodstraf zou krijgen. En er was het verhaal over het kleedje dat geschonken zou zijn aan Hitler nadat deze de naam van de familie had gezuiverd toen bleek dat er ergens ver in de familiestamboom Joods bloed zat. Von Benda-Beckmann vertelt aan de hand van heel veel bewaarde brieven het verhaal van zijn familie en plaatst deze geschiedenis steeds in de context van de Duitse geschiedenis.
Arrogant
Door alle boeken, geschiedenislessen, films en series zou je bijna gaan denken dat er nauwelijks nog dingen zijn die je niet weet over de Tweede Wereldoorlog. Het Kleedje voor Hitler maakte korte metten met die arrogante gedachte, die ik in ieder geval wel een beetje had. Het verteltempo ligt zeer laag, wat misschien niet iedereen kan bekoren, maar het zorgt ervoor dat Von Benda-Beckmann een redelijk gedetailleerde geschiedenis kan schrijven van alles wat vooraf ging aan de Tweede Wereldoorlog, de Tweede Wereldoorlog zelf en de decennia na de oorlog.
Doordat Von Benda-Beckmann de persoonlijke ervaringen van zijn familieleden linkt aan de historische feiten komt deze zwarte bladzijde uit de moderne geschiedenis helemaal tot leven. Door de vele brieffragmenten die maar zelden nadrukkelijk politiek gekleurd zijn en veelal over het leven van alledag gaan worden de personen die Von Benda-Beckmann opvoert levensecht. De manieren waarop deze familie onderdeel wordt van de oorlog geeft bovendien een extra dimensie aan de historische feiten en maakt ook deze feiten levendiger. Wat dat betreft heb ik zelden een boeiender boek gelezen over de Tweede Wereldoorlog.
Oordeel
En dan is er natuurlijk de houding van de verschillende familieleden voor, tijdens en na de oorlog, waar je heel veel van kunt vinden, maar ik merk dat ik toch voorzichtig ben in mijn eigen oordeel. Zo’n beetje de hele familie was lid van de NSDAP (slechts één familielid stapt eruit, maar dat wordt vervolgens weer teruggedraaid door haar zus), oudtante Luise trouwde met Alfred Jodl, Hitlers trouwste generaal en na de oorlog deed Luise er alles aan om haar man in ere te herstellen en werden vooral heel veel misdadige besluiten en handelingen goedgepraat of afgewimpeld.
En natuurlijk was er een hele tijd dat na de oorlog waarbij burgers verkondigden dat ze helemaal niets hadden geweten van de verschrikkelijke misdaden die Duitsland begaan had, Hitler gezien werd als iemand die het nationaalsocialisme onzuiver had gemaakt en waarbij oorlogsmisdadigers alle schuld probeerden af te schuiven op andere mensen. Ook het idee dat het Duitse volk eigenlijk alleen maar slachtoffer was van het geweld van geallieerde troepen was wijdverbreid.
Menselijke conditie
Het is heel makkelijk om te oordelen, maar laten we vooral niet de moraalridders uithangen zonder te weten wat wij zouden doen wanneer we in een dergelijke situatie terecht zouden komen. Zeker, het verdient allemaal niet de schoonheidsprijs, maar heel veel van wat wij als mensen gedaan hebben, doen en zullen doen verdient geen schoonheidsprijs, dat lijkt nu eenmaal toch een beetje bij de menselijke conditie te horen. We handelen graag vanuit eigenbelang, kijken graag weg, ontwijken graag onze verantwoordelijkheid en praten graag recht wat krom is. Nu klink ik nogal misantropisch, maar ik bedoel maar te zeggen dat het erg makkelijk is om vanuit onze comfortabele stoel, in vrede en rust te oordelen over mensen die in een nogal turbulente tijd leefden en op allerlei manieren opgeslokt werden door politieke ideeën die inspeelden op angsten en zorgen van de bevolking.
Je ontkomt er tijdens het lezen dan ook niet aan om de huidige tijd – waarin de roep om autoritaire leiders groeit, en waar antidemocratische neigingen steeds zichtbaarder worden – te vergelijken met de gebeurtenissen die Von Benda-Beckmann beschrijft. Sowieso is de geschiedenis die voorafgaat aan het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog misschien wel de meest interessante van heel het boek. De politieke onrust, het openlijke geweld, de strijd tussen communisten en fascisten, de complottheorie dat communisten en Joden ervoor gezorgd hadden dat Duitsland de Eerste Wereldoorlog verloren had en de manier waarop de familieleden zich verhielden tot deze politieke situatie, het is echt extreem boeiend en leerzaam om te lezen welke gebeurtenissen de aanleiding vormden voor de Tweede Wereldoorlog en de holocaust en hoe deze gebeurtenissen het denkkader van de familieleden vormden.
Vergelijking
Ik ben geen deskundige op het gebied van hedendaagse politieke ontwikkelingen of geschiedenis, maar wat de vergelijking tussen de gebeurtenissen in Het Kleedje voor Hitler en de ontwikkelingen van nu opriep, was dat er (in ieder geval in Nederland) nog heel wat moet gebeuren willen we echt in een antidemocratische staat veranderen, maar dat enkele onvoorziene gebeurtenissen het proces wel ernstig kunnen versnellen.
Het derde deel van het boek, dat zich na de Tweede Wereldoorlog afspeelt, duurde eigenlijk net wat te lang en was net iets te gedetailleerd om boeiend te blijven. In dit deel zoomt Von Benda-Beckmann vooral in op Luise en zijn de overgebleven brieven van andere familieleden spaarzaam. Nu is het al vrij snel duidelijk dat Luise op een merkwaardige (zeer eufemistisch verwoord) manier terugkijkt op de oorlog en dat ze alles in werking stelt om haar echtgenoot Alfred Jodl in ere te herstellen. Von Benda-Beckmann beschrijft uitvoerig alles wat Luise doet en schrijft, maar op een gegeven moment komt er nog maar weinig nieuws op tafel en is dit het enige deel waar de schrijver best wat bondiger had kunnen zijn.
Intiem inkijkje
In eerste instantie zorgde dit deel er toch voor dat ik net iets minder enthousiast was over het boek als geheel, maar inmiddels zijn we een week verder en moet ik toch concluderen dat dit boek me enkele weken totaal in zijn greep hield en dat het echt voelt alsof ik allerlei nieuwe perspectieven heb ontwikkeld, niet alleen doordat mijn kennis over de Tweede Wereldoorlog veel groter is geworden, maar ook omdat ik zo’n intiem inkijkje heb gekregen in de levens van Duitse burgers uit deze periode.
Het Kleedje voor Hitler is waarschijnlijk zo’n boek waar ik over lange tijd nog aan zal refereren. Waar al die andere boeken, geschiedenislessen, films en series vaak toespitsen op een klein deel van de oorlog, voelt dit boek door alle details en zijn omvang toch wel aan als een redelijk compleet overzicht (waarmee ik overigens absoluut niet wil zeggen dat al die andere dingen over de oorlog overbodig zijn geworden) waar ik nog vaak en veel inspiratie uit kan putten. Bijzonder leerzaam en prikkelend en wederom een aanmoediging om meer geschiedenisboeken te lezen, want dit was een geweldige ervaring.
Andere Libris Geschiedenis Prijswinnaars die ik de moeite waard vond:
- David van Reybrouck – Congo. Een Geschiedenis (2010)
- Martin Bossenbroek – De Zanzibardriehoek: Een Slavernijgeschiedenis 1860-1900 (2023)