De Ultieme Vorm van Liefde
Veel dank aan ISVW voor het recensie-exemplaar.
In mijn derde studiejaar volgde ik voor wijsgerige antropologie een cursus over Hannah Arendt en sindsdien kom ik maar moeilijk los van het denken van deze filosoof (ik ben uiteindelijk ook op Arendt afgestudeerd). Zo af en toe lees je een auteur die precies de juiste woorden geeft aan wat jij intuïtief aanvoelt. Ook bij Het Geluk van Nabijheid: Hannah Arendt over vriendschap en democratie van Lieve Goorden dacht ik regelmatig: yassss queen! Dit is een boek dat naadloos aansluit bij mijn eigen filosofisch denken en interesses en dat daarom eigenlijk nauwelijks iets fout kan doen.
Het is tegenwoordig nogal hip om mensen te reduceren tot hun politieke ideeën en om ze om die reden ook helemaal af te schrijven. Nu heb ik mensen met veel uiteenlopende denkbeelden in mijn naaste omgeving, waarbij sommigen letterlijk uitgesproken hebben dat ze niet snappen hoe ik op goede voet kan staan met bepaalde andere personen, omdat deze op een bepaalde partij stemmen.
Prikkelend
Van die vraag begrijp ik niks, want het is voor mij klaar als een klontje dat mensen zo enorm veel meer zijn dan hun politieke denkbeelden. Ik vind het juist prikkelend om te praten met mensen die anders denken dan ik en van eigenlijk alle mensen in mijn omgeving vind ik dat het goede mensen zijn, daar kan het af en toe inkleuren van een bepaald vakje met een rood potlood niets aan afdoen. En ik hoop andersom ook dat ik voor de mensen om me heen meer ben dan wat ik denk en waar ik over spreek.
In een brief aan haar dierbare vriend en zionist Gershom Scholem, met wie ze het pertinent oneens is als het gaat over Israël, schrijft ze: “Weet dat een mens meer waard is dan zijn opinies. Eenvoudigweg omdat mensen de facto veel meer zijn dan wat ze denken en doen.” Het is één van de vele passages in het boek waarin ik herkenning vond, en die het belang onderstreept van dit boek in deze tijd. Hoe Arendt vriendschappen aanging en onderhield is namelijk het perfecte tegengif tegen hedendaagse polarisatie en onverdraagzaamheid.
Vriendschap in de praktijk
Lieve Goorden zet in Het Geluk van Nabijheid Arendts ideeën over vriendschap uiteen, om vervolgens aan de hand van biografische elementen en bewaarde brieven duidelijk te maken hoe Arendt deze ideeën in haar vriendschappen in de praktijk bracht. De conclusie is telkens weer: het maakt niet uit hoezeer je het met elkaar oneens bent, vriendschap gaat veel dieper dan een meningsverschil.
Het is de verdienste van Goorden dat in dit boek het denken van Arendt – dat overigens zeer helder uiteengezet wordt – en de manier waarop Arendt haar leven inrichtte met elkaar versmelten tot iets dat verder gaat dan theorie of praktijk (verderop in deze bespreking zal ik ze desondanks voor de handigheid toch even uit elkaar halen).
Pluraliteit
Voor Arendt is vriendschap de ultieme vorm van liefde. Waar je in romantische liefde de neiging hebt om te versmelten met de ander en jezelf te verliezen, daar is vriendschap het soort liefde waar verschillen mogen bestaan en zichtbaar gemaakt mogen worden. Vriendschap behoudt en bevordert pluraliteit, en krijgt daarmee ook een politieke dimensie.
Pluraliteit, ofwel het erkennen en omarmen van een veelheid aan karakters en ideeën, is volgens Arendt namelijk hét principe dat nodig is om een democratie gezond te houden. Wanneer we leren accepteren dat onze vrienden anders denken dan wij, oefenen we onszelf ook in het accepteren en begrijpen van het anders-zijn van wildvreemden die we in het dagelijks leven tegenkomen. En kunnen we dat, dan kunnen we het over alles oneens zijn met elkaar, maar dan zien we elkaar wel als mens en hoeven we de ander niet meer – op wat voor manier ook – te dehumaniseren en reduceren, iets wat in een totalitaire staat wel gebeurt.
Op een theoretisch niveau voelde ik me direct helemaal thuis in dit boek. Het is bijzonder hoe de ideeën waar ik voor sta en de manier waarop ik die in het dagelijks leven vorm probeer te geven zo wonderbaarlijk dicht staan bij het denken van Arendt. Het is alweer tien jaar geleden dat ik afstudeerde en even zo lang geleden dat ik nog echt iets met het denken van Arendt deed, maar blijkbaar hebben mijn denken en mijn leven zich in een richting ontwikkeld die nog steeds naadloos aansluit bij wat Arendt allemaal te zeggen heeft over het leven.
Persoonlijk
De biografische elementen en de fragmenten uit de briefwisselingen met haar vrienden raakten me ook op een persoonlijk niveau. Het is sowieso leuk om wat meer te weten te komen over het persoonlijk leven Arendt, maar ik vond ook de manier waarop ze spreekt met haar vrienden heel inspirerend. Arendt laat geen moment onbenut om haar waardering voor haar vrienden uit te spreken. Nu vind ik dat persoonlijk heel eng om te doen (want kwetsbaar en zo), maar ik heb me voorgenomen om de komende tijd wat vaker uit te spreken wat ik nou specifiek leuk vind aan de mensen om me heen.
Het enige wat me in negatieve zin opviel, is dat het in Arendts vriendschappen wel extreem veel draait om het uitwisselen van ideeën. Vriendschap is voor mij toch ook gewoon heel veel lachen, elkaar leuke filmpjes laten zien of leuke liedjes laten horen, duffe televisie kijken, leuke activiteiten ondernemen, lief en leed delen en elkaar steunen in ingewikkelde tijden. Juist daarin toont vriendschap zich als een fenomeen waar politieke standpunten er eigenlijk totaal niet toe doen en waarin mensen tonen dat ze zoveel meer zijn dan wat ze toevallig vinden en stemmen.
Tegeltje
Het Geluk van Nabijheid staat vol met prachtige citaten die voor mij allemaal wel op een tegeltje mogen komen, maar ik sluit af met een stukje gedicht van Rainer Maria Rilke dat voor Arendt de essentie van vriendschap is (met rust laten is even belangrijk als nabijheid), en dat voor mij de juiste woorden geeft aan wat ik heel belangrijk vind in vriendschap, namelijk mensen te laten zijn wie ze zijn zonder ze te willen veranderen en te houden van zowel de overeenkomsten als verschillen in karakters:
“We hebben in de liefde slechts dit ene;
elkaar te laten; want elkaar vasthouden
valt ons licht en hoeven we niet te leren.”
