Bijzonder Effect
Er was een tijd dat ik de gehele longlist voor de Booker Prize las, maar ergens knapte ik een beetje af op het feit dat die longlist als geheel wel heel veilig is, waardoor je van tevoren al kunt uittekenen wat er op de longlist komt te staan: meerdere boeken over gemarginaliseerde groepen, een of twee boeken geschreven in een afwijkende stijl, enkele boeken geschreven door iemand van buiten de Verenigde Staten of Groot-Brittannië, en zo kan ik nog wel even doorgaan. Op een gegeven moment had ik het gevoel dat ik het allemaal al wel gelezen had. Toch lees ik ieder jaar trouw de winnaar, en die valt zelden tegen. Zo ook Orbital van Samantha Harvey, dat klein en mijmerend is, maar wel interessante ideeën herbergt en een bijzonder effect op me had.
We volgen vier astronauten en twee kosmonauten in de ruimte voor 24 uur lang. In die 24 uur cirkelen ze in hun ruimteschip zestien keer rond de aarde. Erg actievol is Orbital niet; ze doen hun tests en wetenschappelijke onderzoeken, ze zien een tyfoon ontstaan die ergens binnen die 24 uur het vaste land op aarde zal bereiken en één van de astronauten verliest haar moeder. Het zijn vooral de overpeinzingen van de bemanning over hun persoonlijke leven en over de aarde die ze constant zien die de rode draad van de roman vormen.
Tegenpolen
Ik las Orbital na De Stam van de Holebeer en deze twee romans zijn in veel opzichten elkaars tegenpolen. Waar De Stam van de Holebeer 600 pagina’s dik is, en dat is dan nog pas het eerste deel in een reeks van vijf, daar wordt Orbital in 135 pagina’s verteld. Waar de eerste vooral gericht is op spannende gebeurtenissen, daar focust de tweede vooral op de binnenwereld van de astronauten. En waar je bij De Stam van de Holebeer alles om je heen vergeet, daar nodigt Orbital juist heel erg uit om te mijmeren over je eigen relaties en leefwereld.
Je zou kunnen zeggen dat Orbital saai is, maar ik vond de roman juist heel erg bijzonder in wat ze bewerkstelligt. Orbital is als slow cinema, waar ik ook een liefhebber van ben; ze dringt zich niet op aan de lezer, maar schept ruimte voor allerhande intieme overdenkingen. Daarin vond ik de roman echt extreem ontspannend. Ja, slechts 135 pagina’s, maar ik heb er met liefde vier dagen over gedaan; Harvey maakt je als lezer eigenlijk onderdeel van de bemanning; het voelt alsof je zelf boven de aarde zweeft en van bovenaf je leven beziet en spreekt daarmee je reflectievermogen aan.
Betekenis
Wat er gebeurt in Orbital, gebeurt vooral in het hoofd van de bemanningsleden en prikkelde me dusdanig dat ik regelmatig een pauze inlaste om zelf een eind weg te mijmeren. Waar Harvey steeds moeiteloos wisselt tussen de perspectieven van de bemanningsleden, geeft ze ook ruimte aan de lezer om zelf betekenis te vinden in alle gefragmenteerde geografische feitjes, hersenspinsels en gebeurtenissen.
Al snel wordt duidelijk dat de bemanning haast obsessief bezig blijft met de aarde, ook al zijn ze er duizenden kilometers van verwijderd. Via de verschillende personages toont Harvey dat er echt maar één aarde bestaat, dat we samen zorg moeten dragen voor deze aarde en haar inwoners en dat we onze planeet moeten koesteren. Orbital is daarmee een verhaal dat zich afspeelt in de ruimte, maar uiteindelijk vooral dient als oproep om al onze huidige aardse crises (klimaatcrisis, (burger)oorlogen) te bezweren.
Ironie
Nu is dat een boodschap die ik eigenlijk een beetje saai en makkelijk vind (eentje die je wel vaker bij Booker Prize boeken tegenkomt) en het is redelijk ironisch dat een boek met zo’n veilige boodschap inmiddels geboycot wordt door lezers op Goodreads, omdat Harvey schrijft over twee Russische kosmonauten, maar in haar fascinatie voor topografische feiten vergeet om Oekraïne te noemen; reden genoeg voor veel woedende lezers om het boek te beoordelen met één schamele ster.
Het laat maar weer zien hoe moeilijk het is om iets goed te doen vandaag de dag, dat er altijd wel weer een ‘woke’ leger klaarstaat om je te cancellen. Orbital verdient dit absoluut niet; hoewel ik persoonlijk niet zoveel kan met de overduidelijke boodschap van het boek, haalde ik er tijdens mijn reflecties op dit boek wel een aantal andere (voor mij) leuke dingen uit.
Wereld
Het feit dat de bemanningsleden fysiek los kunnen komen van de aarde, maar mentaal innig verstrengeld blijven met de aarde en hun inwoners, deed me denken aan het begrip ‘wereld’ bij filosoof Hannah Arendt. Ze zijn misschien fysiek niet meer op aarde, maar de bemanningsleden moeten zich nog steeds verhouden tot elkaar en tot de mensen die ze hebben achtergelaten.
Harvey maakt heel mooi duidelijk hoezeer de zes onderling van elkaar verschillen, maar hoe ze ook nader tot elkaar komen, en hoe conflicten op aarde binnen het ruimteschip helemaal geen rol spelen, en hoe vervolgens deze professionele relaties hun kijk op hun persoonlijke relaties beïnvloeden. Dus ja, ze zijn afgesneden van de aarde, en toch zijn ze nog steeds onderdeel van de aardse gemeenschap, en hoe lang ze ook in de ruimte blijven, ze zullen tot die aardse gemeenschap blijven behoren.
Zen
Een ander ding waar Orbital me aan deed denken, is iets wat mijn zenleraar heel regelmatig zegt: je kunt er niet uitvallen. Je kunt de domste dingen doen, je de meest waardeloze persoon voelen, je kunt door de grond willen zakken, je kunt de neiging voelen om je helemaal af te sluiten van je omgeving, maar je blijft altijd in verbinding staan met de mensen om je heen, hoe ver je voor je gevoel ook van ze verwijderd bent, fysiek of mentaal. Je hoeft helemaal niets, alleen te zijn, op wat voor manier ook. Het is dit oervertrouwen in het leven dat zorgt dat je afgesloten kunt zijn van je omgeving en toch nog steeds in verbinding kunt blijven staan.
Misschien kan ik persoonlijk niet zoveel met de eigenlijke boodschap die in deze roman vervat ligt, maar Orbital deed me wel over andere zaken mijmeren die me na aan het hart liggen. Het is de verdienste van Harvey dat de roman die ruimte biedt, dat ik hem kon lezen op de manier waarop ik wilde (met veel tussenpozen en overpeinzingen tussendoor), dat ik de verbanden kon leggen die voor mij belangrijk waren en dat het meditatieve karakter van de roman een bijzonder ontspannend effect op me had. Misschien geen grootse roman, maar wel een heel bijzondere en nu al een verdiend winnaar, ook al moet ik de rest van de shortlist nog lezen.
