Verwrongen Relatie
Ik las de Engelse versie, vertaald door Michael Hofmann
Tijdens de COVID-pandemie liep ik zeer op schema als het ging om nieuw uitgekomen en gehypete boeken lezen en bespreken. De laatste jaren echter ben ik zo druk met andere dingen dat ik niet meer de tijd heb om alle hypes op de voet te volgen en loop ik weer ouderwets heerlijk achter de feiten aan. Inmiddels heeft iedereen natuurlijk al wel Kairos van Jenny Erpenbeck gelezen en besproken en ik ben hier als een heuse spuit elf om maanden nadat Kairos de International Booker Prize won toch alsnog mijn duit in het zakje te doen.
Kairos gaat over de relatie tussen Hans, een man van begin vijftig, en de negentienjarige studente Katharina. Wat redelijk onschuldig begint, eindigt in een lichtelijk ongezonde (zeer eufemistisch omschreven!) relatie waarin Hans totale controle wil uitoefenen op Katharina. Het verhaal speelt zich af in Oost-Berlijn en naarmate het boek vordert begint het verval van de DDR synchroon te lopen met de verwrongen relatie tussen Hans en Katharina.
Diepte
Eigenlijk versmelten in Kairos twee verhalen met elkaar; enerzijds wil Erpenbeck de laatste jaren van de DDR beschrijven en daarbij een ander beeld geven van Oost-Duitsland dan wij in het westen hebben van dit stuk geschiedenis. Anderzijds is er het liefdesverhaal tussen Hans en Katharina dat eigenlijk overal had kunnen plaatsvinden, maar dat tegen de achtergrond van de teloorgang van Oost-Duitsland net wat meer diepte krijgt.
Laat ik met het liefdesverhaal beginnen. Het verraste me dat ik, die op zich een broertje dood heeft aan mensen met een te grote controledwang, Hans zo lang het voordeel van de twijfel gaf. Op de één of andere manier kon ik toch raar lang empathie opbrengen voor de ongezonde dingen die hij doet in zijn relatie met Katharina. Ik kon daarom ook wel begrijpen dat Katharina het nog zo lang volhoudt met Hans en niet al honderd keer gillend weg is gerend.
Keerpunt
Een keerpunt kwam voor mij bij de scene waarin Hans Katharina beschuldigt van overspel. Katharina ontkent dit, maar staat bijna op het punt toe te geven wanneer Hans zo halsstarrig vasthoudt aan zijn verhaal. Eén van de meest intense momenten uit het boek komt op het moment dat Hans doodleuk zegt dat het gewoon een test was om te zien wat Katharina zou doen. Vrij creepy wel, maar de ontwikkelingen die hun relatie na dit voorval doormaakt vond ik zo ongeloofwaardig dat ik vanaf toen niet meer helemaal mee kon komen in het verhaal. Met een soort morbide fascinatie heb ik de rest van het dit liefdesverhaal tot me genomen, maar een echte binding kreeg ik er niet meer mee.
Dan vond ik de hele setting in Oost-Duitsland eigenlijk een stuk boeiender. We hebben als westerlingen natuurlijk het vooroordeel dat Oost-Berlijn grauw en ongezellig was en dat je ieder moment opgepakt kon worden door de geheime dienst, maar het beeld dat Erpenbeck in Kairos schetst, is eigenlijk heel anders.
Onbezorgd
Katharina leeft eigenlijk een redelijk onbezorgd bestaan. Ze gaat naar feestjes, mag af en toe oversteken naar West-Duitsland en eigenlijk verschilt haar leven helemaal niet zoveel van hoe ik mijn studententijd door ben gekomen. Het bekrachtigt mijn idee dat we hier in het westen nogal hoog opgeven van onze vrijheid en met een zeker dedain spreken over het gebrek aan vrijheid in niet-westerse landen, maar dat waar je ook leeft je meestal (niet altijd) een manier kunt vinden om een zekere vrijheid te genieten en tot een bepaalde hoogte toch wel de mogelijkheid hebt om te kunnen zijn wie je wil zijn. Bovendien kun je zeker bevragen of we hier in het kapitalistische westen allemaal wel zo vrij zijn als velen ons willen doen geloven.
Ook met het idee dat iedereen in Oost-Duitsland zielsgelukkigs was met het vallen van de Berlijnse Muur in 1989 maakt Erpenbeck korte metten. Ze beschrijft hoe velen doodongelukkig werden, waarbij sommigen zelfs geen andere mogelijkheid zagen dan uit het leven te stappen. En dat allemaal juist omdat ze het gevoel hadden van hun vrijheid beroofd te worden. Hoe vrij ben je immers in een kapitalistisch systeem, waarbinnen je geacht wordt te werken en te consumeren, en dat dat het dan is?
Gekunsteld
De eerste helft van Kairos vond ik vooral het liefdesverhaal tussen Katharina en Hans boeiend, in de tweede helft vond ik vooral Erpenbecks blik op Oost-Duitsland heel krachtig overkomen. Wanneer deze verhaalelementen elkaar beginnen te kruisen en de romantische relatie eigenlijk slechts nog een metafoor wordt voor de laatste stuiptrekkingen van de DDR vond ik het dan weer net wat te gekunsteld, onnodig en geforceerd overkomen.
Toch is mijn eindoordeel uiteindelijk wel erg positief. Hoe Erpenbeck de nadagen van de DDR tot leven wekt is erg goed gedaan, maar ik vond vooral ook de bijzondere stijl heel goed werken. Als lezer wissel je constant tussen de perspectieven van Hans en Katharina. Die wisselingen worden niet aangegeven of aangekondigd, maar gebeuren gewoon. Toch is dit boek nergens moeilijk leesbaar, en weet je altijd direct met wiens perspectief je te maken hebt.
Levensecht
Het is ook leuk om door door die perspectiefwisselingen te lezen hoe anders Hans en Katharina bepaalde dingen ervaren. Zo kan een bepaald gebaar door de één gemaakt worden om niet te gewillig over te komen, terwijl de ander deze opvat als een afwijzing en gebrek aan liefde. Het is mooi hoe Erpenbeck dankzij de gekozen stijl constant deze verschillende interpretaties weet weer te geven en zeker in het begin van het verhaal komen beide personages daardoor levensecht over.
Erpenbeck werkt in Kairos verschillende ideeën op een heel interessante manier uit. Ik ben niet over alles in de uitwerking extreem enthousiast, maar de geweldige schrijfstijl trekt mij uiteindelijk toch over de streep als het gaat om het geven van een hoge score. Ik ben misschien niet zo lyrisch als velen van jullie, maar dit is zeker een bijzondere roman en ik ben blij dat ik hem nu eindelijk gelezen heb.
