Bijzonder Lezenswaardig
Met enige vertraging ben ik de genomineerden voor de Libris Literatuur Prijs 2024 aan het lezen. De Onzichtbaren, dat zich afspeelt in Oekraïne voor, tijdens en na de ramp van Tsjernobyl, stond op de shortlist en confronteerde me op interessante wijze met de vraag wat voor mij goede literatuur is. Ergens vond ik het namelijk ingewikkeld dat een Nederlandse auteur die persoonlijk niets met Oekraïne en de Sovjet-Unie heeft zo’n goed en meeslepend boek kan schrijven over deze periode.
Dani groeit op in Taranivka, een klein stadje dichtbij Tsjernobyl. Wanneer op school de nieuwe jongen Pavel arriveert, raakt Dani gefascineerd door deze Pavel met zijn ooglapje; een jongen die altijd in zijn eentje boeken leest tijdens de pauze, maar die ook al snel populair wordt door de innemende verhalen over gewone mensen die hij vertelt. Vele jaren later, Dani woont inmiddels in Kiev en de Sovjet-Unie is in verval geraakt, hoort hij opeens Pavels stem over de radio. Dani raakt geobsedeerd en start een zoektocht naar Pavel. Die brengt hem weer naar zijn geboortestadje waar sinds de kernramp van Tsjernobyl niemand meer zou moeten wonen.
Verhalenverteller
Frank Nellen is een geweldige verhalenverteller. Via het personage Pavel weet hij de gewone mens, die toch vooral slechts een radartje was in het politieke systeem van de Sovjet-Unie, een stem te geven. Bovendien is het plezier voelbaar waarmee Nellen schrijft over de gang van zaken tijdens de Sovjet-Unie en de teloorgang ervan. Met gevoel voor detail en drama weet hij een periode leven in te blazen die de gemiddelde Nederlander vandaag de dag misschien niet zoveel meer zal zeggen.
De Onzichtbaren is ontegenzeggelijk knap geschreven. Ik waande me in een stuk geschiedenis dat ik zelf niet heb meegemaakt en voelde al heel snel binding met de verschillende personages. Eigenlijk is er helemaal niets om over te klagen, en toch miste ik tijdens het lezen een zekere authenticiteit.
Hart en gevoel
Aleksandra van Lisa Weeda, dat over haar Oekraïense oma gaat, vond ik zelf niet geweldig, maar het was wel constant duidelijk dat er voor Weeda heel wat op het spel stond en dat dit een verhaal is dat de auteur echt móest vertellen. Die noodzaak miste ik wat bij De Onzichtbaren. Technisch gezien zit dit verhaal uitmuntend in elkaar, maar ik miste een stukje hart en gevoel.
Nooit heb ik er echt bij stilgestaan dat een persoonlijke band met het geschrevene blijkbaar een voorwaarde is voor mij om literaire fictie echt goed te vinden. De afstand die ik ervoer tussen schrijver en verhaal prikkelde me om na te denken over wat ik dan allemaal verwacht van literaire fictie. Recht tegenover wat Nellen doet, staat voor mij de navelstaarderige autofictie, een genre wat ik zelf heel snel vermoeiend vind. Het gaat voor mij dus om een dunne lijn tussen persoonlijke binding van de auteur met het geschrevene en het literaire product.
Fijn evenwicht
Bij de meeste boeken die ik lees voel ik intuïtief wel aan of er een fijn evenwicht tussen die twee zaken behouden wordt. Als ik me stoor aan een boek is dat meestal een teken dat een schrijver veel te veel met zichzelf en zijn/haar oninteressante leven bezig is, maar bij De Onzichtbaren boette het verhaal voor mij in eerste instantie juist aan kracht in omdat Nellen als persoon zo enorm afwezig was in het verhaal.
En toch vond ik het – bij nader inzien – een verademing om binnen de literaire fictie weer eens een goed verhaal met krachtige karakters te lezen; een verhaal dat zich niet enkel focust op de binnenwereld van de personages, maar die gaat over grote gebeurtenissen en triestige levens waar de lezer van buitenaf deelgenoot van wordt gemaakt. Het is waarom ik zo van genrefictie (fantasy, sci-fi, horror) houd, en hoewel het raar aanvoelt om zo’n soort verhaal (met de nadruk op gebeurtenissen in plaats van psychologische diepgang) binnen de literaire fictie tegen te komen, kan ik het – na mijn initiële weerstand – wel bijzonder goed waarderen.
Interesse
Interessant om te merken wat De Onzichtbaren allemaal bij me losmaakte, en hoe ik ook dankzij dit boek beter kan plaatsen wat ik belangrijk vind in literatuur en waarom ik zo graag wissel tussen psychologische, diepgaande literaire romans en toffe, meeslepende genrefictie. Bovendien heeft het verhaal mijn interesse voor de jaren tachtig in de Sovjet-Unie aangewakkerd. Achterin het boek staat een vermelding naar het werk van Svetlana Aleksijevitsj. Daar begin ik binnenkort dan ook maar eens aan, want ik merk aan mezelf dat de wereld die Nellen in De Onzichtbaren zo voorstelbaar maakt, me maar moeilijk loslaat. Dan kan Nellen zelf wel op een atypische, bevreemdende manier volstrekt afwezig zijn in deze roman, het verhaal is bijzonder vernuftig opgeschreven, en dat is – na al mijn reflectie – eigenlijk ook bijzonder lezenswaardig.
