Een Grotere en Rijkere Wereld
Veel dank aan uitgeverij Boom voor het recensie-exemplaar.
“Je stapt niet twee keer in dezelfde rivier.” Bij die uitspraak van Heraclitus houdt mijn kennis van de presocratische filosoof uit Efeze wel zo’n beetje op. Ben Schomakers wekt het denken en de leefwereld van Heraclitus tot leven in het essay Het Moment, en toont aan dat we vandaag de dag nog veel kunnen leren van deze filosoof die met een ongekende mildheid de wereld aanschouwde.
Waarom zouden we anno 2024 nog geïnteresseerd moeten zijn in het denken van een man die 2500 jaar leefde en die bekend staat als norse misantroop? Welnu, omdat het best wel mee blijkt te vallen met de misantropie van Heraclitus, en omdat onze huidige tijd zich kenmerkt door politici, opiniemakers, filosofen en meer die grote, stoere meningen verkondigen en die geen ruimte laten voor een ander geluid. De zachte antropologie die Schomakers destilleert uit de spaarzame citaten die we nog hebben van Heraclitus, biedt een welkom tegengif tegen wat Schomakers ‘barse denkers’ noemt.
Barse denkers
Deze barse denkers trekken zich terug op hun eiland van gelijk en oordelen over iedereen die niet tot dezelfde conclusies komt als zij. Volgens hen zou de wereld een veel betere plek zijn, als iedereen in vredesnaam toch maar hun juiste ideeën van ze zou overnemen. Alle problemen in onze wereld zou je gewoon kunnen oplossen, als iedereen nou maar eindelijk eens naar het geniale inzicht van die barse denkers zou luisteren en ernaar zou handelen.
Voor bars denken moet je niet bij Heraclitus zijn, volgens Schomakers. Heraclitus was niet op zoek naar dat ene inzicht dat alle pijn en alle problemen zou opheffen. Het is immers inherent aan het leven dat het obstakels heeft, en dat verlangen en pijn nooit helemaal tenietgedaan kunnen worden. We hebben – ook in onze tijd, misschien zelfs zéker in onze tijd – een zienswijze nodig die beantwoordt aan het alledaagse leven waarvan pijn en verlangen onderdeel zijn, en die aanwijzingen biedt om op een betere manier om te gaan met die verlangens en die pijn.
Paradoxen
En wat dan die betere manier is om te leven, dat verschilt natuurlijk per persoon. We hebben allemaal verlangens en we ervaren allemaal pijn, maar hoe we dat ervaren, en hoe we daarmee omgaan, daar zijn net zoveel mogelijkheden voor als dat er mensen op aarde bestaan. Heraclitus realiseerde zich dat, vandaar ook dat we geen dichtgetimmerd gedachtensysteem van hem hebben. Nee, Heraclitus sprak tot de mensen in Efeze in paradoxen, met het doel om mensen te prikkelen, om ze te verleiden tot een openheid en aandachtigheid ten opzichte van hunzelf en hun omgeving.
Heraclitus zocht naar een denken dat die veelheid aan perspectieven respecteert, naar een tegenhanger tegen het barse denken, een tegenhanger “die gericht is op een zo open en zo aandachtig mogelijke levensoriëntatie op tekens die in ons klinken of door de werkelijkheid buiten ons gegeven worden.”
Aanwezigheid
Voor Heraclitus schuilt het geheim in aanwezigheid, aanwezig zijn bij jezelf en met je omgeving. Het gaat om jezelf leren kennen, om erachter te komen wat voor jóu werkt, en ik denk dat daar dan ook automatisch bij hoort dat je inziet dat anderen hun eigen pad bewandelen, dat misschien anders is, maar net zo waardevol. Het gaat om een openheid om zaken vanuit verschillende perspectieven te bekijken. Barse denkers vernauwen hun wereld, maar met aanwezigheid en aandacht wordt de wereld alleen maar groter en rijker.
Schomakers heeft nog veel meer te zeggen over Heraclitus en zijn zachte manier van naar de wereld te kijken, de rake observaties en mooie citaten zijn legio. Daarnaast schrijft Schomakers heel helder over de redenen waarom hij bepaalde termen op een niet-gangbare manier vertaalt, en over de redenen dat hij Heraclitus op zo’n onorthodoxe wijze interpreteert.
Geweldige stijl
De stijl die Schomakers hanteert is daarmee geweldig; duidelijk wanneer het gaat om de verantwoording voor zijn manier van vertalen, maar bijna teder wanneer het gaat om het overbrengen van het gezichtspunt van Heraclitus. Samen zorgen ze voor een ongekende diepgang die ik nooit achter dat ene citaat dat ik van Heraclitus kende had gezocht. Schomakers geeft Heraclitus en de tijd waarin hij leefde echt een gezicht; hij maakt het verre verleden en de orakelachtige uitspraken van Heraclitus heel erg tastbaar en tijdloos.
Voor mij persoonlijk was het genieten om deze mildheid – die ik tot nu toe vooral ben tegengekomen in oosterse filosofie – tegen te komen in westerse filosofie, die ik toch vooral associeer met het barse denken waar Schomakers en Heraclitus tegen ageren. Sowieso zijn de overeenkomsten tussen wat ik weet van het zenboeddhisme (ik ben een beoefenaar) en wat Schomakers over Heraclitus schrijft bizar. Het was alsof alle uitgangspunten van zen in dit essay een plek vinden, maar dan vanuit een westers denkkader opgeschreven.
Orakel en koan
Een leuk voorbeeld hiervan vind ik de overeenkomst tussen het orakel en de koan. Zo zegt Heraclitus: “Mijn woorden zijn orakels. Niet omdat ik jullie wil plagen. Jullie zijn geen speelgoed voor mij. Maar ik wil dat jullie niet zeggen dat jullie het weten, of iets begrepen hebben, als jullie niet eerst zelf in beweging gekomen zijn.” Heraclitus’ orakels zijn dus uitnodigingen om te ervaren wat zijn woorden met je doen, en te onderzoeken hoe jij jezelf beter kunt leren kennen en beter kunt leren denken via zijn woorden.
Koans werken eigenlijk een beetje op dezelfde manier. Het is een vraag die je van je zenleraar krijgt (‘Wat is het geluid van één klappende hand?’ is een bekend voorbeeld) waar geen rationeel antwoord op mogelijk is. De zenleraar heeft een juist antwoord in zijn hoofd, maar het gaat vooral om de weg naar het antwoord toe, om de tientallen antwoorden die je onderweg geeft, en hoe je jezelf onderweg leert kennen. Ik ben zelf inmiddels bijna een jaar bezig met een koan, en het zou zomaar kunnen dat het nog eens een jaar duurt voordat ik het juiste antwoord heb gevonden. Ondertussen heb ik me dankzij deze vraag op manieren leren kennen die ik nooit voor mogelijk had gehouden.
Diep onder de indruk
Je hebt het misschien al een beetje door: ik ben diep onder de indruk van Het Moment. Het is een geweldig essay geschreven in een prachtige stijl, boordevol mooie ideeën en dat onderweg ook nog eens een historisch figuur en vervlogen tijden tot leven weet te wekken. Het beantwoordde precies aan datgene waar ik naar op zoek ben als ik filosofie lees en Schomakers weet zonder al te veel woorden maar enorm krachtig te overtuigen van het belang van dit essay voor onze tijd. Ik moet nog maar zien of ik dit jaar nog iets beters zal lezen.
