De Atlas van Overal staat op de shortlist voor de Libris Literatuurprijs 2022 en is de derde roman van Deniz Kuypers. In deze roman staat de Turkse vader van de verteller (die ook Deniz Kuypers heet en die ik hier Deniz noem) centraal en wordt telkens weer duidelijk hoe broos het menselijk geheugen is. Toch weten sommige van die (onjuiste) herinneringen je hele wezen te beïnvloeden, merkt ook Deniz, en hij probeert het echte, juiste verleden van zijn vader te achterhalen.
Deniz’ vader kan nogal gewelddadige, tirannieke trekjes hebben en leefde zich toen Deniz nog kind was regelmatig uit op zijn vrouw en kinderen. Dat is dan ook hoe Deniz zijn vader altijd gekend heeft. Hij heeft al jaren geen contact meer met zijn vader, die in Nederland woont terwijl hij in de Verenigde Staten een gezin gesticht heeft. Deniz vindt bij zichzelf dezelfde rusteloosheid als bij zijn vader en merkt ook hoe hij soms op dezelfde manier worstelt als zijn vader met het hebben van een gezin. Hij besluit de geschiedenis van zijn vader te onderzoeken en op te schrijven om er zo achter te komen hoe zijn vader de vader is geworden die Deniz kent en om de andere versies die zijn vader is geweest te leren kennen.
Tussen twee werelden
De Atlas van Overal vertelt het verhaal van een man met grote dromen die niet uitkomen, die neerstrijkt in Nederland in de hoop dat het hem daar beter zal vergaan, die daar vervolgens niet kan aarden en zich uiteindelijk gevangen voelt tussen twee werelden. Door het verhaal van Deniz’ vader heen komt Deniz zelf steeds aan het woord. Hij reflecteert op het verhaal van zijn vader, geeft aan wanneer hij zich zich bedient van fictie en wanneer hij zich baseert op de harde feiten, waarbij hij vaak ook de nadruk legt op hoe feilbaar het menselijk geheugen is. Ook twijfelt hij hardop of hij zijn vader, die inmiddels een oude man is en niet heel lang meer te leven is, toch nog eens moet bezoeken.
Het verhaal over zijn vader is over het algemeen best boeiend, al zijn de vele onderbrekingen niet altijd gerechtvaardigd en halen ze eerder de vaart uit het verhaal dan dat ze wat toevoegen. Wanneer deze onderbrekingen dienen voor een zekere mate van zelfreflectie zijn ze wel interessant, maar het verhaal telkens onderbreken omdat je er als schrijver wat informatie bij hebt verzonnen en het nodig vindt dat te vermelden, dat was uiteindelijk toch een beetje irritant.
Reflectie
Wat meer momenten van (zelf)reflectie waren daarentegen wel meer op zijn plaats geweest. Het idee dat doorschemert in De Atlas van Overal is toch uiteindelijk wel dat het latere gedrag van de vader te herleiden is tot en zelfs goed te praten is door het verleden van de man. Nou is dat een behoorlijk populaire gedachte, maar in de context van het verhaal voelt het wat kritiekloos aan, zeker omdat eerst uit de doeken wordt gedaan hoe Deniz zich zijn vader herinnert. Je staat vanaf het begin duidelijk aan de kant van Deniz en het voelt dan een beetje raar aan dat vervolgens Deniz zelf niet het leven en de keuzes van zijn vader ter discussie stelt. Ook de positie van de moeder is vaak erg problematisch, maar daar wordt verder ook niet op gereflecteerd.
Dat zijn echt gemiste kansen. Het voelt een beetje aan alsof Kuypers zelf ook niet helemaal wist waarom-ie dit boek nou precies geschreven heeft. Hij wil het verhaal van Deniz’ vader vertellen, maar zonder de nodige reflectie verliest dat verhaal aan waarde. Juist een constante, existentiële reflectie van de verteller, waarbij de juiste vragen gesteld worden en een antwoord wordt gezocht op die vragen, had het verhaal over de vader krachtiger en waardevoller gemaakt. Kuypers’ focust ligt duidelijk bij het verhaal van de vader, maar de manier waarop het verhaal is opgebouwd zorgt er juist voor dat de lezer eigenlijk veel meer geïnteresseerd is in Deniz en zijn (eventuele) veranderende blik op zijn vader. Die kant is echter veel te weinig aanwezig.
Onbevredigend
Kuypers schrijft met een zekere hartstocht waarmee hij de lezer voor zich wint. Toch voelde de roman uiteindelijk onbevredigend aan, omdat de interessantere vragen niet beantwoord worden, waarvan de belangrijkste toch wel is: hoe heeft de zoektocht naar zijn vader Deniz’ eigen vaderschap beïnvloedt? Na het verhaal over Deniz’ vader is het wel zo’n beetje klaar, maar voor mijn gevoel begon het toen eigenlijk pas echt. Minder Deniz’ vader, meer reflectie van de verteller had dit verhaal zoveel boeiender gemaakt.
Op het Turkse platteland van de jaren vijftig wordt een dichter verliefd op een meisje uit de grote stad, met grote gevolgen. Zeventig jaar later, aan de westkust van Amerika, blikt zijn zoon terug op het leven van zijn vader, in een poging te begrijpen waarom zij al jaren van elkaar vervreemd zijn.
